Zbornik radova Vizantoloskog instituta 2023 Issue 60-1, Pages: 521-543
https://doi.org/10.2298/ZRVI2360521R
Full text (
1504 KB)
Byzantine memorial books the case of the book of the Protaton of Karyes (Mount Athos)
Rigo Antonio (Ca’ Foscari University of Venice, Venice), arigo@unive.it
The article re-examines the memorial book of the Protaton of Karyes (Mount
Athos) and minutely looks at its content (about 2000 names), articulation
and structure. The original part of the book was written at the Athonite
Protaton around 1366 and is followed by a series 14th-15th and 16th-century
additions. The book, compiled in the third quarter of the 14th century,
remained in use for nearly two centuries, with liturgical additions and
constant updating of the records of the deceased. The book, a simple (albeit
long) list of names, can be fruitfully compared with shorter lists
transmitted by the donation deeds preserved in monastic archives and cited
in typika.
Keywords: Mount Athos, monasticism, founding documents, archival documents, liturgical commemorations
Show references
Извори - Primary Sources
Actes de l’Athos, V. Actes de Chilandar, edd. L. Petit - B. Korablev (Византийский временник 17. Приложение 1), Sankt Peterburg 1911.
Actes de Chilandar : i. Des origines a 1319, edd. M. Živojinović - Ch. Giros - V. Kravari (Archives de l’Athos 20), Paris 1995.
Actes de Dionysiou, ed. N. Oikonomides (Archives de l’Athos 4), Paris 1968.
Actes de Docheiariou, ed. N. Oikonomides (Archives de l’Athos 13), Paris 1984.
Actes d’Esphigmenou, ed. J. Lefort (Archives de l’Athos 6), Paris 1973.
Actes d’Iviron: iii. De 1204 a 1328, edd. J. Lefort - N. Oikonomides - D. Papachryssanthou - V. Kravari - H. Metreveli (Archives de l’Athos 18), Paris 1994.
Actes de Kastamonitou, ed. N. Oikonomides (Archives de l’Athos 9), Paris 1978.
Actes de Kutlumus, ed. P. Lemerle (Archives de l’Athos 2/ii), Paris 1988.
Actes de Lavra : i. Des origines a 1204, edd. P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou (Archives de l’Athos 5 ), Paris 1970.
Actes de Lavra : ii. De 1204 a 1328, edd. P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou (Archives de l’Athos 8), Paris 1977.
Actes de Lavra : iii. De 1329 a 1500, edd. P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou (Archives de l’Athos 10), Paris 1979.
Actes de Vatopedi, i. Des origines a 1329, edd. J. Bompaire - J. Lefort - V. Kravari - Ch. Giros (Archives de l’Athos 21), Paris 2001.
Actes de Vatopedi, ii. De 1330 a 1376, edd. J. Lefort - V. Kravari - Ch. Giros - K. Smyrlis (Archives de l’Athos 22), Paris 2006.
Actes de Vatopedi, iii. De 1377 a 1500, edd. J. Lefort - V. Kravari - Ch. Giros - K. Smyrlis - R. Estangui Gomez (Archives de l’Athos 23), Paris 2019.
Actes de Xenophon, ed. D. Papachryssanthou (Archives de l’Athos 15), Paris 1986.
Actes du Pantocrator, ed. V. Kravari (Archives de l’Athos 17), Paris 1991.
Actes du Protaton, ed. D. Papachryssantou (Archives de l’Athos 7), Paris 1975.
Вазелонские акты : материалы для истории крестьянского и монастырского землевладения в Византии XIII-XV веков. Actes de Vazelon. Materiaux pour servir a l’histoire de la propriete rurale et monastique a Byzance aux XIII-XV siecles, edd. F. I. Uspenskij - V. N. Beneševič (Государственная публичная библиотека в Ленинграде. Серия 5, Orientalia 2), Leningrad 1927.
Byzantine Monastic Foundation Documents, 1-5, edd. J. Thomas - A. Constantinides Hero, (Dumbarton Oaks Studies 35), Washington, D. C. 2000.
Kravari V., Nouveaux documents du monastere Philotheou, Travaux et memoires 10 (1987) 261-356.
Millet G. - Petit L. - Pargoire J., Recueil des inscriptions chretiennes du Mont-Athos, i, Paris 1904.
Trempelas P. N., Αἱ τρεῖς λειτουργίαι κατὰ τοὺς ἐν Ἀθήναις κώδικας (Texte und Forschungen zur byzantinisch-neugriechischen Philologie 15), Athina 1935 [Trempelas P. N., Hai treis leiturgiai kata tous en Athenais kodikas (Texte und Forschungen zur byzantinisch neugriechischen Philologie 15) Athen 1935].
Typikon de la Kecharitomene, ed. P. Gautier, Le typikon de la Theotokos Kecharitomene, Revue des etudes byzantines 43 (1985) 5-165.
Typikon de l’Evergetis, ed. P. Gautier, Le typikon de la Theotokos Evergetis, Revue des etudes byzantines 40 (1982) 5-101.
Литература - Secondary Works
Adashinskaya A., KTETOR: Practices of Ecclesiastic Foundation, Sponsorship, and Patronage in Late Byzantium and Balkan Slavic Countries, PhD Diss., CEU, Budapest 2020.
Anastasijević D. N., Српски Архив Лавре Атонске, Споменик 56 (1922) 6-21 [Anastasijević D. N., Srpski arhiv Lavre Atonske, Spomenik 56 (1922) 6-21].
Atsalos B., La terminologie du livre-manuscrit a l’epoque byzantine. Premiere partie : termes designant le livre-manuscrit et l’ecriture (Ἑλληνικά. Παράρτημα 24), Thessaloniki 1971.
Bees N. A., Τὰ χειρόγραφα τῶν Μετεώρων. Τόμος Βʹ, Athina 1984 [Bees N. A., Ta cheirographa ton Meteoron, Tomos 2, Athina 1984].
Beyer H.-V., Michael Sphrantzes im Totengedenkbuch des Lavraklosters und als Verfasser eines Gedichtes auf Maria Verkundigung, Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinistik 40 (1990) 295-330.
Božilov I., Фамилията на Асеневци (1186-1460). Генеалогия и просопография, Sofia 1994 [Božilov I., Familijata na Asenevci (1186-1460). Genealogija i prosopografija, Sofia 1994].
Brooks S. T., Commemoration of the Dead: Late Byzantine Tomb Decoration (Mid-Thirteenth to MidFifteenth Centuries), PHd Diss. New York University, New York 2002.
Chatziioannou M. C., Η ιστορική εξέλιξη των οικισμών στην περιοχή του Αλιάκμονα κατά την Τουρκοκρατία : Ο κώδικας αρ. 201 της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας (Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, 75), Athina 2000 [Chatziioannou M. C., He historike exelixi ton oikismon sten perioche tou Aliakmona kata ten Tourkokratia : Ho kodikas ar. 201 tes Mones Metamorphoseos tou Soteros Zabordas (Kentro Neoellenikon Ereunon, 75), Athina 2000].
Chryssochoidis K., Παραδόσεις καὶ πραγματικότητες στὸ Ἅγιον Ὄρος στὰ τέλη τοῦ ΙΕ/ καὶ στὶς ἀρχὲς τοῦ ΙΣΤ/ αἰῶνα, Ὁ Ἄθως στοὺς 14ο-16ο αἰῶνες (Ἀθωνικὰ Σύμμεικτα 4), Athina 1997, 99-147 [Chryssochoidis K., Paradoseis kai pragmatikotetes sto Hagion Oros sta tele tou 15ou kai stis arches tou 16ou aiona, Ho Athos stous 14o-16o aiones (Athonika Symmeikta 4), Athina 1997, 99-147].
Dimitrakopoulos Ph. Ar. - Spingou Ph. A., Το βιβλίον προθέσεως τοῦ ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίας Παρασκευῆς Κλινοβοῦ χφο ΣΒΝΦ Παν/μιου Ἀθηνῶν ἀρ. 67, Τρικαλινά 26 (2006) 27-49 [Dimitrakopoulos Ph. Ar. - Spingou Ph. A., Το biblion protheseos tou hierou Naou Hagias Paraskeues Klinobou ch/pho SBNF Pan/miou Athenon ar. 67, Trikalina 26 (2006) 27-49].
Dmitrievskij A. A., Описание литургических рукописей, хранящихся в библиотеках Православного Востока, I : Τυπικά, Kiev 1895 [Dmitrievskij A. A., Opisanie liturgicheskih rukopisej, hranyashchihsya v bibliotekah pravoslavnago vostoka, I : Τυπικά, Kiev 1895].
Dmitrievskij A. A., Описание литургических рукописей, хранящихся в библиотеках Православного Востока, ii : Εὐχολόγια, Kiev 1901 [Dmitrievskij A. A., Opisanie liturgicheskih rukopisej, hranyashchihsya v bibliotekah pravoslavnago vostoka, ii : Εὐχολόγια, Kiev 1901].
Durić I., Поменик светогорског Протата с краја XIV века, Зборник радова Византолошког института 20 (1981) 139-169 [Durić I., Pomenik svetogorskog Protata s kraja XIV veka, Zbornik radova Vizantološkog instituta 20 (1981) 139-169].
Gergova I., Иконография на помениците през поствизантийския период в България, Зборник за ликовне уметности 32-33 (2003) 61-78 [Gergova I., Ikonografija na pomenicite prez postvizantijskija period v B’lgarija, Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti 32-33 (2003) 61-78].
Gouillard J., Le Synodikon de l’Orthodoxie. Edition et commentaire, Travaux et memoires 2 (1967) 1-316.
Kalavrezou-Maxeiner I., Byzantine Icons in Steatite, i (Byzantina Vindobonensia 15/i), Wien 1985.
Κειμήλια Πρωτάτου, Aʹ, Hagion Oros 2000 [Keimelia Protatou, i, Hagion Oros 2000].
Κειμήλια Πρωτάτου, Βʹ, Hagion Oros 2004 [Keimelia Protatou, ii, Hagion Oros 2004].
Kissas S. K., Две Доментијанове белешке о Протатону, Хиландарски зборник 6 (1986) 47-58 [Kissas S. K., Dve Domentijanove beleske o Protatonu, Hilandarski zbornik 6 (1986) 47-58].
Korać D., Света Гора под српском влашћу (1345-1371), Зборник радова Византолошког института 31 (1992) 9-199 [Korać D., Sveta Gora pod srpskom vlašću (1345-1371), Zbornik radova Vizantološkog instituta 31 (1992) 9-199].
Kouroupou M.- Gehin P., Catalogue des manuscrits conserves dans la Bibliotheque du Patriarcat Oecumenique. Les manuscrits du monastere de la Panaghia de Chalki, i-ii, Turnhout 2008.
Marinis V., Death and the Afterlife in Byzantium: The Fate of the Soul in Theology, Liturgy, and Art, Cambridge 2017.
Năsturel P. S., Le Mont Athos et les Roumains. Recherches sur leurs relations du milieu du xive siecle a 1654 (Orientalia Christiana Analecta 227), Roma 1986.
Parcharidou Anagnostou M., Χειρόγραφη πρόθεση του 18ου αιώνα από τη μονή της Κοσίνιτσας (ή Εικοσιφοίνισσας), Thessaloniki 2009 [Parcharidou Anagnostou M., Cheirographe protese tou 18ou aiona apo te mone tes Kosinitsas (e Eikosiphoinissas), Thessaloniki 2009].
Parcharidou Anagnostou M., Δύο εικόνες-προθέσεις με ονόματα αφιερωτών από την περιοχή της Δράμας, Δίοδος 66100, 5 (2013) 34-65 [Parcharidou Anagnostou M., Duo eikones-protheseis me onomata aphieroton apo ten perioche tes Dramas, Diodos 66100, 5 (2013) 34-65].
Pasali A. A., Το καθολικό της μονής Κλεινού Καλαμπάκας, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 21 (2000) 69-92 [Pasali A. A., Το katholiko tes mones Kleinou Kalampakas, Deltion tes Christianikes Archaiologikes Hetaireias 21 (2000) 69-92].
Păun R. G. - Biliarsky I., Du combat pour la juste foi au peche politique : pour une histoire du Synodikon de l’Orthodoxie (Schriften Zur Balkanforschung 4), Wien 2022.
Phountas P. G., Ο ναός του Πρωτάτου : ιστορία και αρχιτεκτονικές μεταμορφώσεις, PHd Diss EKPA, Athina 2008 [Phountas P. G., Ho naos tou Protatou : historia kai architektonikes metamorphoseis, PHd Diss EKPA, Athina 2008].
Politis L. - Manousakas M., Συμπληρωματικοὶ κατάλογοι χειρογράφων Ἁγίου Ὄρους. Βʹ. Χειρόγραφα Πρωτάτου, Ἑλληνικά 23 (1970) 11-37 [Politis L. - Manousakas M., Sympleromatikoi katalogoi cheirographon Hagiou Orous, ii. Cheirographa Protatou, Hellenika 23 (1970) 11-37].
Politis L. - Manousakas M., Συμπληρωματικοὶ κατάλογοι χειρογράφων Ἁγίου Ὄρους (Ἑλληνικά. Παράρτημα 24), Thessaloniki 1973 [Politis L. - Manousakas M., Sympleromatikoi katalogoi cheirographon Hagiou Orous (Hellenika. Parartema 24), Thessaloniki 1973].
Rhoby A., Lexikographisch-sprachliche Bemerkungen zu den byzantinisch-griechischen Urkunden des Heiligen Berges Athos, edd. D. Dželebdžić - B. Miljković, ΠΕΡΙΒΟΛΟΣ, Melanges offerts a Mirjana Živojinović, i, Beograd 2015, 35-60.
Rigo A., Il Synodikon dell’Ortodossia di Lavra (1400 circa), Revue des etudes byzantines 75 (2017) 255-281.
Rigo A., Gregorio Palamas : Tomo aghioritico : la storia, il testo e la dottrina (Orientalia Lovanensia Analecta 298 = Bibliotheque de Byzantion 26), Leuven 2021.
Rigo A. - Scarpa M., La Vita di Romylos da Vidin asceta nei Balcani (1310 ca. 1376/1380) (Subsidia hagiographica 99), Bruxelles 2022.
Samara D., Το Βρέβιον της Μονής Εικοσιφοίνισσας, Δ΄ Επιστημονική Συνάντηση. Η Δράμα και η περιοχή της. Ιστορία και Πολιτισμός. Δράμα 16-19 Μαΐου 2002, Drama 2006, 317-360 [Samara D., Το Brebion tes Mones Eikosiphoinissas, 4 Epistemonike Synantese. He Drama kai he perioche tes, Historia kai Politismos. Drama 16-19 Maiou 2002, Drama 2006, 317-360].
Serapheimidis Chr. D., Η παρρησία της Μονής Αρχαγγελιώτισσας Ξάνθης (ΕΗΑΙ 467). Τόποι και άνθρωποι, MA Thesis, Komotini 2020 [He parresia tes Mones Archaggeliotissas Xanthes (EHAI 467). Topoi kai anthropoi, MA Thesis, Komotini 2020].
Sophianos D. Z. - Dimitrakopoulos Ph. Ar., Τὰ χειρόγραφα τῆς μονῆς Δουσίκου ἁγίου Βησσαρίωνος, Athina 2004 [Sophianos D. Z. - Dimitrakopoulos Ph. Ar., Ta cheirographa tes mones Dousikou Hagiou Bessarionos, Athina 2004].
Spanos K. Β., Τα ονόματα των παντοπωλών και των αμπατζήδων της Θεσσαλονίκης στον κώδικα 8 της Μονής Αγ. Στεφάνου των Μετεώρων, Μακεδονικά 26 (1988) 230-241 [Spanos K. B., Ta onomata ton pantopolon kai ton ampatzedon tes Thessalonikes ston kodika 8 tes Mones Hag. Stephanou ton Meteoron, Makedonika 26 (1988) 230-241].
Spanos K. B., Λεξικό των θεσσαλικών βαφτιστικών ονομάτων (15ος - 19ος αιώνας), Larisa 2018 [Spanos K. B., Lexiko ton thessalikon baphtistikon onomaton (15οs - 19οs aionas), Larisa 2018].
Spyridon Lavriotis, Αναγραφαί εγγράφων της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Αθανασίου, Byzantinisch-neugriechische Jahrbucher 7 (1930) 388-428 [Spyridon Lavriotis, Anagraphai eggraphon tes Megistes Lauras tou Hagiou Athanasiou, Byzantinisch-neugriechische Jahrbucher 7 (1930) 388-428].
Subotić G. - Ioustinos, Ιωάννης Ούγκλεσης ο φιλόχριστος δεσπότης των Σερρών. Αφιέρωμα στα 650 χρόνια από τη μάχη του Έβρου (1371-2021), Hagion Oros 2022 [Subotić G. - Ioustinos, Ioannes Ougkleses ho philochristos despotes ton Serron. Aphieroma sta 650 chronia apo te mache tou Ebrou (1371-2021), Hagion Oros 2022].
Taft R. F., A History of the Liturgy of St. John Chrysostom. Volume iv The Diptychs (Orientalia Christiana Analecta 238), Roma 1991.